Ντον Τζοβάννι

Χορηγός

Η αριστουργηματική όπερα του Μότσαρτ Ντον Τζοβάννι έρχεται στην Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο ΚΠΙΣΝ, από τις 21 Οκτωβρίου και για έξι παραστάσεις. Πρόκειται για μια μεγάλη διεθνή συμπαραγωγή της ΕΛΣ με τις Όπερες του Γκαίτεμποργκ και της Κοπεγχάγης, η οποία, μετά την προετοιμασία και την online πρεμιέρα της από την GNO TV στην Αθήνα το 2020/21, παρουσιάστηκε με μεγάλη επιτυχία στην Κοπεγχάγη της Δανίας το 2022, ενώ μέσα στο 2023 θα ταξιδέψει στο Γκαίτεμποργκ της Σουηδίας. Η όπερα παρουσιάζεται σε μουσική διεύθυνση Οντρέι Όλος και σε σκηνοθεσία του διακεκριμένου σκηνοθέτη και πρώην καλλιτεχνικού διευθυντή της Βασιλικής Όπερας της Δανίας Τζων Φούλτζεϊμς. Ο διεθνώς καταξιωμένος Έλληνας βαρύτονος Διονύσης Σούρμπης ερμηνεύει τον ρόλο του τίτλου. Η παραγωγή υλοποιείται με τη στήριξη της δωρεάς του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής εξωστρέφειας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής.

Στον Ντον Τζοβάννι –ένα από τα ορόσημα του οπερατικού ρεπερτορίου– ο Μότσαρτ αποδίδει με τη μουσική του όλες τις όψεις της πορείας του ανθρώπου που τα βάζει με τον Θεό και παίρνει την τύχη του στα χέρια του. Η υπόθεση αφορά τις ερωτικές περιπέτειες του ακόλαστου Ισπανού ευγενούς Ντον Τζοβάννι. Σε μια από αυτές, αποπειράται να βιάσει την Ντόννα Άννα. Προσπαθώντας να διαφύγει, σκοτώνει τον πατέρα της, ο οποίος επιστρέφει από τον κόσμο των νεκρών προκειμένου να πάρει εκδίκηση. Καθώς ο Ντον Τζοβάννι δεν μετανοεί για όσα έχει πράξει, οδηγείται στην Κόλαση.

 O Τζων Φούλτζεϊμς, πρώην καλλιτεχνικός διευθυντής της Βασιλικής Όπερας της Δανίας, υπήρξε αναπληρωτής καλλιτεχνικός διευθυντής της Βασιλικής Όπερας του Λονδίνου και ιδρυτής και καλλιτεχνικός διευθυντής της πρωτοποριακής βρετανικής καλλιτεχνικής ομάδας The Opera Group. Έχει σκηνοθετήσει στα μεγαλύτερα λυρικά θέατρα του πλανήτη, όπως η Σκάλα του Μιλάνου, το Κόβεντ Γκάρντεν, το Ρεάλ της Μαδρίτης, το Λισέου της Βαρκελώνης, το Σατλέ στο Παρίσι κ.ά. Ο σκηνοθέτης, ο οποίος τοποθετεί τη δράση της όπερας σε ένα σημερινό ξενοδοχείο, στον μικρόκοσμο μιας πόλης όπου το ιδιωτικό γίνεται δημόσιο και ο χρόνος παραμονής είναι περιορισμένος, σημειώνει: «Ο θάνατος διατρέχει ως ατμόσφαιρα τον Ντον Τζοβάννι – το προφανές είναι ότι ο Διοικητής πεθαίνει, αλλά και η Ντόννα Άννα σκέφτεται να αφαιρέσει τη ζωή της, ο Ντον Οττάβιο λέει ότι είναι πρόθυμος να θυσιάσει τη δική του για να πάρει εκδίκηση γι’ αυτήν, ο Λεπορέλλο σχεδόν σκοτώνεται, ο Μαζέττο σχεδόν σκοτώνεται, φοβόμαστε για την Τσερλίνα… Αλλά φυσικά ο θάνατος που αποτελεί την πολυαναμενόμενη κορύφωση στην οποία οδηγείται η όπερα είναι αυτός του ίδιου του Ντον Τζοβάννι –γίνεται αναπόφευκτος και μάλιστα επιθυμητός από τον ίδιο, καθώς επιλέγει τον θάνατο, ακόμη και την Κόλαση, από το να απαρνηθεί το ποιος είναι– καθώς η ατομικιστική απειλή της πλήρους, ανεξέλεγκτης ελευθερίας την οποία αυτός αντιπροσωπεύει μπορεί να εξαφανιστεί μόνο με τον θάνατό του. Ο θάνατός του είναι μια έκφραση τάξης που επαναβεβαιώνεται. Όλα τα ίχνη του εξαφανίζονται και η κοινωνία συνεχίζει. Μια μικρογραφική εκδοχή αυτής της επαναδιακήρυξης της τάξης συμβαίνει κάθε φορά που αφήνουμε ένα ξενοδοχείο, καθώς τα δωμάτιά μας απολυμαίνονται και γίνονται και πάλι καινούρια για να δημιουργήσουν ξανά την ψευδαίσθηση ότι ένας νέος ένοικος, απόψε, θα είναι ο πρώτος. Τα ξενοδοχεία είναι σκηνές στις οποίες ζούμε ζωές αψηφώντας τη θνητότητα. Το χάος που δημιουργούμε καθαρίζεται, καμία πράξη δεν έχει συνέπειες και υπάρχουν καθαρά σεντόνια κάθε μέρα.

Τα ξενοδοχεία είναι σημαντικά και για άλλους λόγους. Είναι μέρη όπου συναντώνται διαφορετικά άτομα και τάξεις – είτε πρόκειται για μια αστική εκδήλωση, είτε για έναν γάμο όπου η οικογένεια ξοδεύει τις αποταμιεύσεις της ζωής της, είτε για έναν εύπορο ένοικο που φιλοξενείται εκεί επί μακρόν, είτε για έναν ταξιδιώτη που επισκέπτεται μια πόλη. Μέρη όπου υπάρχει τόσο οικειότητα όσο και ανωνυμία, τόσο ιδιωτικοί όσο και δημόσιοι χώροι. Μέρη στα οποία μεγάλο κομμάτι της λειτουργίας προσανατολίζεται γύρω από αυτό που συμβαίνει αφού πέσει το σκοτάδι. Αλλά πάνω απ’ όλα είναι μέρη από τα οποία μια μέρα πρέπει να κάνουμε check-out. Γι’ αυτό, παρακαλούμε να αισθανθείτε σαν στο σπίτι σας, να κάνετε check-in, να παραλάβετε το κλειδί του δωματίου σας, να κλειδώσετε τα τιμαλφή σας και να αφήσετε τον κόσμο έξω».

Την παραγωγή διευθύνει ο διεθνώς αναγνωρισμένος αρχιμουσικός Οντρέι Όλος, τον οποίο το ελληνικό κοινό γνώρισε από τις προηγούμενες συνεργασίες του με την ΕΛΣ στις όπερες του Γιάνατσεκ Η πονηρή αλεπουδίτσα και Υπόθεση Μακρόπουλου. Στο αμιγώς ελληνικό καστ θα έχουμε την ευκαιρία να δούμε και να ακούσουμε καταξιωμένους και νεότερους πρωταγωνιστές της ΕΛΣ. Στον ρόλο του τίτλου ο βαρύτονος Διονύσης Σούρμπης και μαζί του οι υψίφωνοι Τσέλια Κοστέα (Ντόννα Ελβίρα), Μυρσίνη Μαργαρίτη (Ντόννα Άννα), Μιράντα Μακρυνιώτη (Tσερλίνα), ο τενόρος Βασίλης Καβάγιας (Ντον Οττάβιο), ο βαθύφωνος Πέτρος Μαγουλάς (Διοικητής), o μπασοβαρύτονος Γιάννης Γιαννίσης (Λεπορέλλο) και ο βαρύτονος Νίκος Κοτενίδης (Μαζέττο).

Ο Ντον Τζοβάννι με μια ματιά

Ο συνθέτης / Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Μότσαρτ υπήρξε ένας διανοούμενος, μια από τις σημαντικότερες, πιο ανήσυχες και ενδιαφέρουσες προσωπικότητες της εποχής του, χαρισματικός, ευαίσθητος, με υψηλά ιδανικά. Η σύγχρονη μουσικολογική έρευνα προσθέτει καθημερινά ψηφίδες σε ένα πορτρέτο του οποίου διαρκώς αποκαλύπτονται νέες, όλο και πιο συναρπαστικές όψεις.

Το έργο / Το δίπρακτο ποιητικό κείμενο του Ντα Πόντε βασίστηκε σε προγενέστερο του Τζοβάννι Μπερτάτι για την όπερα του Τζουζέππε Γκατσανίγκα Ντον Τζοβάννι ή Ο πέτρινος συνδαιτυμόνας, που πρωτοπαρουσιάστηκε στη Βενετία το 1787.

Κωμωδία ή δράμα; / Ο Ντα Πόντε χαρακτήρισε το ποιητικό του κείμενο με τον όρο dramma giocoso, ο οποίος αποδόθηκε αρκετά νωρίς ως παιγνιώδες δράμα. Ο ίδιος ο Μότσαρτ καταχώρισε την όπερα στον ιδιόχειρο κατάλογο των έργων του ως opera buffa, δηλαδή κωμική όπερα. Εκτός από τα ουσιαστικά στοιχεία του έργου, θέματα δομής, μουσικού χαρακτηρισμού προσώπων κ.ά., που παραπέμπουν ευθέως σε κωμική όπερα, σήμερα πλέον οι μουσικολόγοι συμφωνούν και ως προς το τυπικό μέρος: δέχονται, δηλαδή, ότι στα τέλη του 18ου αιώνα ο όρος dramma giocoso δεν σήμαινε παρά μουσική κωμωδία, τίποτε διαφορετικό από τον όρο opera buffa. Την εποχή του Μότσαρτ οι όροι δεν χρησιμοποιούνταν με την αυστηρότητα στην οποία συχνά επιμένουμε σήμερα.

Πρεμιέρες / Ο Ντον Τζοβάννι ακούστηκε για πρώτη φορά στις 29 Οκτωβρίου 1787 στην Πράγα, στο Θέατρο των Τάξεων –σημερινό Θέατρο Τυλ–, το οποίο το 1848 προσαρτήθηκε στο Εθνικό Θέατρο. Για την πρεμιέρα της όπερας στη Βιέννη (7 Μαΐου 1788), ο Μότσαρτ προσάρμοσε την παρτιτούρα στους νέους τραγουδιστές, συνέθεσε επιπροσθέτως ορισμένα μουσικά μέρη και αφαίρεσε άλλα. Ο Ντον Τζοβάννι περιελήφθη στο ρεπερτόριο της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στις 30 Μαρτίου 1962 σε μουσική διεύθυνση του Αντίοχου Ευαγγελάτου με τον Κώστα Πασχάλη στον πρωταγωνιστικό ρόλο. Στη νέα συμπαραγωγή της ΕΛΣ η όπερα δίδεται στην αρχική εκδοχή της Πράγας.

Σύνοψη του πρωτοτύπου

Α΄ Πράξη / Νύχτα. Μπροστά στο σπίτι του Διοικητή, ο Λεπορέλλο, υπηρέτης του Ντον Τζοβάννι, περιμένει τον κύριό του, που αποπειράται να βιάσει την Ντόννα Άννα, κόρη του Διοικητή. Μόλις η Ντόννα Άννα αντιλαμβάνεται παρά το σκοτάδι ότι δεν πρόκειται για τον αρραβωνιαστικό της, Ντον Οττάβιο, καλεί βοήθεια και καταδιώκει τον επίδοξο βιαστή. Σπεύδει να την υπερασπιστεί ο πατέρας της. Στη σύντομη συμπλοκή που ακολουθεί ο Ντον Τζοβάννι σκοτώνει τον ηλικιωμένο πατέρα και διαφεύγει χωρίς να τον αναγνωρίσουν. Ντόννα Άννα και Ντον Οττάβιο ορκίζονται εκδίκηση για το έγκλημα. Η Ντόννα Ελβίρα, ένα από τα προηγούμενα θύματα του Ντον Τζοβάννι, τον αναζητά. Μόλις την αντιλαμβάνεται, ο Ντον Τζοβάννι εξαφανίζεται. Συναντά μια συντροφιά που γιορτάζει ένα γάμο και επιχειρεί να αποσπάσει την Τσερλίνα από τον Μαζέττο, μελλοντικό της σύζυγο, προκειμένου να την αποπλανήσει. Όμως, παρεμβαίνει η Ντόννα Ελβίρα ματαιώνοντας το σχέδιό του. Η Ντόννα Άννα και ο Ντον Οττάβιο παρακαλούν τον Ντον Τζοβάννι να τους βοηθήσει να βρουν τον φονιά του Διοικητή. Τα λόγια που ανταλλάσσουν κάνουν την Ντόννα Άννα να αναγνωρίσει στο πρόσωπο του Ντον Τζοβάννι τον φονιά του πατέρα της. Ο Ντον Τζοβάννι έχει καλέσει όλους τους συνδαιτυμόνες του γάμου σε γιορτή. Εμφανίζονται μεταμφιεσμένοι η Ντόννα Ελβίρα, η Ντόννα Άννα και ο Ντον Οττάβιο. Ο Ντον Τζοβάννι αποπειράται ξανά να αποπλανήσει την Τσερλίνα, που αυτή τη φορά καλεί σε βοήθεια. Ο Ντον Τζοβάννι προσπαθεί μάταια να στρέψει τις υποψίες στον Λεπορέλλο. Στριμωγμένοι, κύριος και υπηρέτης καταφέρνουν να ξεφύγουν.

Β΄ Πράξη / Απαυδισμένος από τις περιπέτειες, ο Λεπορέλλο θέλει να εγκαταλείψει τον κύριό του. Αντ’ αυτού, ο Ντον Τζοβάννι τον πείθει να μεταμφιεστεί με τα δικά του ρούχα και να παρασύρει την Ντόννα Ελβίρα, ώστε ο ίδιος, ανενόχλητος, να μπορέσει να αποπλανήσει την καμαριέρα της. Όμως, το σχέδιο αποτυγχάνει επειδή εμφανίζονται ο Μαζέττο και οι φίλοι του. Ο Ντον Τζοβάννι καταφέρνει να παρασύρει τους διώκτες του σε λάθος ίχνη και ξυλοφορτώνει τον Μαζέττο. Η Ντόννα Ελβίρα και ο Λεπορέλλο, που φορά τα ρούχα του Ντον Τζοβάννι, συναντούν την Ντόννα Άννα, τον Ντον Οττάβιο, την Τσερλίνα και τον Μαζέττο. Θεωρώντας ότι πρόκειται για τον Ντον Τζοβάννι οι τέσσερίς τους αποπειρώνται να τον σκοτώσουν, αλλά ο Λεπορέλλο κατορθώνει να ξεφύγει. Στο νεκροταφείο Ντον Τζοβάννι και Λεπορέλλο βρίσκονται ξαφνικά αντιμέτωποι με το επιτύμβιο άγαλμα του Διοικητή. Γεμάτος υπεροψία ο Ντον Τζοβάννι το καλεί σε δείπνο κι εκείνο δέχεται. Ο Ντον Τζοβάννι δειπνεί περιμένοντας τον Διοικητή. Καταφθάνει η Ντόννα Ελβίρα που, για τελευταία φορά, προσπαθεί μάταια να πείσει τον Ντον Τζοβάννι να απαρνηθεί την άσωτη ζωή. Εμφανίζεται το άγαλμα του Διοικητή, που απαιτεί από τον Ντον Τζοβάννι να μετανοήσει. Εκείνος αρνείται. Τιμωρία του είναι οι φωτιές της Κόλασης. Συμφωνώντας ότι «ο κακός πηγαίνει στην Κόλαση», οι υπόλοιποι αναλογίζονται πώς θα συνεχίσουν τη ζωή τους: Η Τσερλίνα και ο Μαζέττο θα απολαύσουν ήρεμη συζυγική ζωή, η Ντόννα Άννα θα αναβάλει τον γάμο της με τον Ντον Οττάβιο λόγω πένθους, η Ντόννα Ελβίρα θα αποσυρθεί σε μοναστήρι και ο Λεπορέλλο θα αναζητήσει καλύτερο αφεντικό.